Ac erbyn hyn yr oedd ei fryd, Am ddysgu o hyd ychwaneg, A chasglai rym ei ddawn ynghyd, I drwyadl ddeall Seisneg, Fel na b'ai gweithiau prif feirdd byd, Ag ynddynt ddim ar ddammeg; A thrwy ei ddiwydrwydd a'i ymdrech gwastadol Aeth rhagddo 'n llwyddiannus heb esgus o ysgol. Ond druan oedd! ca'dd wybod pam Rhag cwrdd â rhyw orthrymder ; 'A'r dysglaer ragolwg a welai 'n flaenorol, A droes yn dywyllwch i'w lygaid ieuangol! Modd bynag, nid anghofiai 'n llwyr, Am fam oedd dan dywarchen! Anturiodd y Seisneg yn gyfrwng i'r meddwl Er nad oedd yn hòno yn fedrus a manwl. Fe allai fod y peth fel hyn, I'r gân ymddangos allan, Mewn gwisg Seisnigaidd o'r braidd, cyn Ei ddod yn ieithydd cyfan, Sef, am fod ei astudiaeth syn, Oll yn yr iaith hon weithian; Ond dyma y farwnad yn 'siampl i feirdd anghall [ddeall. I ochel iaith ddyeithr nes dod i'w llawn "Ye woody glens, ye leaves of every tree, Ye mountains, hills and rocks, pray mourn with me! Thou gloomy sky, thy waters don't confine, But let thy tears be intermix'd with mine! Ye winged choir, sing some elegiac tune, Pray, let my loss make sad your merriest June! But some may ask-Why boy, what ails Ah! with thy blood-stained blade thou mow'st down men, And dragg'st thy victims to thy awful den! Now, mother thou hast torn from my embrace, Thou art a despot, none can check thy sway, Awfully vacant, is her wonted place! Cyn pen ychydig wedi hyn, Gan rym tufewnol loesion; Ah! helbul a swniai yn awr trwy blas anian, Dych'mygai fod pobpeth o'i amgylch yn griddfan! Rhyw sain cwynfanus oedd o'r berth, Y môr a ruai, a'i holl nerth, Swn marwnad yn mhob cilfach ; Wnai 'r meddwl trwm yn drymach; A'r hyn a'i haml swynai o'r blaen, yn mhlas anian, Oedd bellach fel hafddydd i'r bruddaidd ddylluan. Er caethed y gwnâi hyn wahardd Ond troai at yr awen; Fe drefnodd mewn ysgrifen, ennyn, Yr ymson cwynfanus, tosturus a ganlyn,— "O! ystyriwch yr ymddifad, Heb na mam na thad na thŷ! Brawd na chyfaill i'w amddiffyn Rhag y saeth yn rhwygo sŷ; Daw o'i lygaid yn mysg estron, Ddagrau lleithion byd y llawr: Hiraeth dibaid wywa 'i enaid, A'i ddiniwaid wedd yn awr! Deil, tra 'n rhodio gan fyfyrio, Newydd go' o'r dyddiau gynt, Pan oedd tad a mam i'w helpio, Cyfarwyddo, hwylio 'i hynt; Ni ddechreuai ar un gorchwyl, Ennyd gŵyl, na diwrnod gwaith, Heb rieni i'w gynghori, Er daioni ar ei daith. Yn hen frô ei enedigaeth, Lle y ca'dd fagwraeth gu, Nid oes weithion, namyn estron, Yma a thraw yn ol o'i nyth. Wyla mewn rhyw goedwig gu; Ar y ddaear wreiddiog rydd, Mewn llais egwan, clywch e'n cwynfan,- Gwael fy ngradd,-pwy glyw fy nghri; I'm dyddanu 'nglyn a ngwlad, Yn y bedd! y bedd! y byddant, Galar fydd y gân i gyd; Doed rhyw gymhar unig, hawddgar, Us, yn ing loesion angau,-ydyw'r byd Ni chaiff dyn, wael bryfyn brau, Fel yr oedd anian a'i holl sŵyn, Yn myn'd â'i serch yn blentyn; Anghofiodd ei alar, dechreuodd garwriaeth, Sefydlai'i serch ar fenyw brid, Yr hon a elwid Olwen, Ei gwedd oedd brydferth oll gan wrid, A'i swynol wên yn lleddfu Ílid, Ni welwyd mwynach meinwen; Mor fawr y syniai 'r weithred; A pha'm na chanai gân mewn pryd, Fe ganodd i Olwen,- "Ail Olwen i'r lili, mae 'n lloni pob lle, Yn mha ryw gym'dogaeth mae geneth mor Ei geiriau nid gorwag, lle bynag y bu; Hoewder, a mawr anrhydedd―nid ydynt yn gwmni eu bywyd, anwylyd wèn hael, Ond edef ddisylwedd, Afradir ei chyfrodedd, Yn ngarw boen angeu a'r bedd. Suddir pob uchel swyddau yn olud Ni elwir trysorau, Pwy bynag a lysir, ni welir hi 'n wael. Mae'n gangen ireidd-ber a thyner a theg, Pe talai d'addoli, 'n ddisiomi dd'ai'n saint! Ei chorff sy mor addfain, mor gywrain i gyd, Aberoedd o fwyniant a ffrydiant o'i phryd, Mae 'i llun yn ein swyno, mae 'n gryno, mae'n gron, Pwy welwyd, mewn difrif, fwy heinif na Er clywed diweniaeth, fawl helaeth fel hyn, Dirmygu, fel amryw, un fenyw ni fyn- Helbaw ei phrydferthwch, meddyliwch am Y mae o ddoethineb, callineb yn llawn; Yn arwain i wendid, aflendid di flâs, Ryw bryd yn fuan wedi hyn, Ei hunan, mewn dwfn syniaeth, Terfysgai ei neillduaeth ; Hi droes, a phwy welai o bell, ond Afaon, Yn arwain ryw eneth o'r llwyni gwyrddleision. Yr eneth hon oedd gares hardd A ddaethai at Afaon, A'r hoff ymweliad di wahardd, Hynt fèr i'r coedydd tirfion; Ond llanwyd Olwen, yn y fan, Un wnelai cymaint camwedd; Hi lwyr benderfynodd ei brofi i'r eithaf, Anfonodd ato linell lwys, O b'ai diniweitiach, i wybod ei natur.— "Afaon bach! mor fwyn y bu, Dy wên a'th garu gynt, Ti anghofiasit fam a thad, Ond chwythwyd pob adduned dda Ond beth yn ddrych o'th serch a gawn?- Mi gredaf bellach er fy lles, Na ro'wn ar fab a'i haeriad moel, Fe'i llynewyd gan brudd-der,-a dyma 'i "Tyr 'd, Olwen, feinwen fwynaidd Maith yw 'r dydd,-methir a dal-i d'aros, Na ad, eto, i d'atal, Na barn gwŷr, na bryn na gwàl! Mal wythnos, unnos heno-hebot di, i Pa le'r wyt, fy ngeneth! O! beth ydyw 'r byd, Pan f'ai'r fath raniadau, drwy 'i gyrau i gyd! Ni chefais heb chwerwder, ddim llawer o'm llwydd, Pob un a fawr hoffaf, a gollaf o'm gŵydd. Mae hiraeth yn pwyso i friwio y fron, Wrth gofio'r edrychiad a'r llygad mwyn, llon, Yr olwg naturiol, mor siriol a'r ser, Y wên, a'r lleferydd, oedd beunydd mor ber! Na ddigia 'n dragywydd, O! bydd yn dy Mi dyngaf myn f'einioes, nad oes ynofdwyll, Ond heb ei ddilyn drwy y drain, A chael ei boddloni am burdeb Afaon, Ni nodir nemawr y waith hon, Yn môr yr awen farddol; Gan dalog fyn'd heibio, heb ostwng ei faner, Coffawn am un ffug frwydr ga'dd, Tra 'n ieuanc mewn trin awen, Ddifyrwch wrth ei ddarllen, Cyfenw'r pastynfardd oedd Pabo, dyn pybyr. mesur. PABO. Ai Afa'n yw'r lluman llwyd? oedran, Mae 'n edrych fel breuddwyd, Yn waelaf un a welwyd,— A oes i'w ben eisiau bwyd !" AFAON. - mewn "Diau rhanwyd i'r henwr-anaddfwyn Crach brydydd,-crychu a brodio ei rigwm Mae rhês o gyrn mawr esgyrnog—ar gân Nid oedd fwyn-niweidiodd fi-a'i englyn, Os cawr ydwyt, nis credi, PABO. "Os d'awen deneu, wan, di-un plyg Diboen i ti ymdybio-dy nerth Brenin a gerwin gariad i'w ddull AFAON. "Er i ti, â llawer gair tost-goegi Soniaist wrth sur ymsenu-am awen Ni wnei di 'r dewr nadwr du, Oblegid im' dy blygu-a'm hawen Ni waeth dwrn pwy fo' o'th du, Hwn yw 'r tål roi 'n awr i ti -na chwyna Os unwaith ymrysoni Nid da dull isel y ddadl hon, Afaon sydd i'w feio, Fel pob rhyw brydydd ieuanc bron, A chadw ffair a chodi ffon, Rhoi enwau drwg, a drelio; Ond addurn y frigog urdd enwog farddonaidd, Yw byw yn ddiogan, fel dyn boneddigaidd. NODIADAU Y FLWYDDYN. GAN fod y rhifyn hwn yn derfyn blwyddyn ar y "Traethodydd," nis gallwn, o bosibl, wneuthur yn well tuag at lanw tudalenau diweddol ein nawfed llyfr, na rhoddi rhyddid i̇'n meddwl rodio yma a thraw ar hyd lanerchi dygwyddiadau y flwyddyn, a chyfeirio at rai o'r golygfeydd sydd o'n hamgylch. Ac i ddechreu yn Nghymru. Nid rhyw lawer o bethau mawrion ac o hynodrwydd neillduol, hyd y gwyddom ni, sydd wedi dygwydd yn y Dywysogaeth, o fewn corff y deuddeng mis diweddaf. Os gwir yr hen air a ddywed fod dim newyddion yn newyddion da, y mae yn dda i raddau mawr yn bresennol yn Ngwyllt Walia. Nid oes nac anghen na haint yn cynniwair trwy ein bröydd; ni chlywir nemawr gŵynion oddiwrth na gwreng na boneddig; mae gweithwyr yn cael cyflawnder o waith, amaethwyr yn cyfarfod â phrisiau da am eu cynnyrchion, a thirfeddiannwyr yn derbyn eu hardrethi yn amserol a rhwydd. Tra y mae yr adeg o fywyd a bywiogrwydd ar holl fasnachau a chelfyddydau y deyrnas, nid yw Cymru yn ol am ei chyfran. Byddai yn dda iawn, ar dymmorau fel y rhai hyn, pe gellid, addysgu y dosbarth gweithgar yn gyffredinol mewn arferion o gynnildeb a darbodaeth. Yn lle byw i fyny at, os nad tuhwnt i, eu derbyniadau, dymunol ac anghenrhaid iddynt yw rhoddi rhyw gymaint o'r neilldu erbyn diwrnod gwlawog, fel y dywedir; a dylai y dosbarthiadau sydd uwchlaw iddynt eu hannog a'u cefnogi i hynyma. Mae yn awr liaws o sefydliadau wedi eu llunio i'r perwyl; ac y mae egwyddorion dyngarwch a gwladgarwch yn arddodi arnom i hyfforddi y werin am fanteision y cyfryw sefydliadau. Pan yr oedd amser da ar weithfaoedd flyneddau yn ol, sylwasom ar deuluoedd yn ein cymydogaeth oedd yn ennill bob un, trwy y tad a'r plant, o ddeg swllt ar hugain i deir-punt yn yr wythnos; ond yr oeddynt wedi dysgu gwario yr holl gyflog. Nid ymarbedent ddim mewn bwydydd na gwisgiadau; ac yn fynych byddai y tafarndai yn cael rhan helaeth o ffrwyth eu llafur. Daeth yn dro ar fyd; dyrysodd masnach, ac yr oedd y gweithfaoedd yn gorfod sefyll. Erbyn hyny, yr oedd y teuluoedd hyn allan o waith; nid oeddynt wedi gwneyd un ddarpariaeth erbyn y dydd drwg; yr oedd eisieu a newyn yn hylldremu arnynt; ac nid oedd ganddynt ond rhoddi eu hunain yn dlodion ar y plwyf, a phwyso, gyda hyny, ar drugaredd eu cymydogion. Daeth cychwyniad bywiog drachefn ar y gweithfaoedd; ond gofidus yw adrodd ein bod yn gwybod am rai o'r cyfryw a nodasom, nad oeddynt wedi dysgu doethineb oddiwrth eu hanofaledd a'u hangenoctyd blaenorol, ond yn ymroi i gael mwyniant, fel yr anifel, oddiwrth yr awr hon, heb feddwl am drysori dim erbyn yr amser i ddyfod. Gresyn yw gweled dyn yn ddiffygiol o ddoethineb y pryfed mân sydd dan ei draed. "Nid yw y morgrug bobl nerthol, eto y maent yn darparu eu lluniaeth yr haf." Cafodd beirdd a phrydyddion Cymru eu siomi am Eisteddfod y flwyddyn hon. Wedi cyhoeddi fod "Eisteddfod Gymroaidd Freninol" i fod yn Nolgellau yn y flwyddyn 1852, ac wedi hyny e: gohirio am flwyddyn ymhellach, yr oedd cryn ddysgwyliad am dani, a llawer o ddarpar ati, |