Y mae yr argrafiad hwn mewn arferiad presennol yn Eglwys Llanlleonwel, yn ir Frycheiniog. Rhif 1, a 4, 1717; a rhif 1, 1818. Rhoddasom grybwyllion aml waith am y Parch. Moses Williams; ond y mae genym nodyn yma i'w chwanegu, o awdurdod y Parch. D. S. Evans, mainid Ficar Llandyfrg yn sir Aberteifi, a Llangynilo, yn sir Faesyfed, oedd tad Moses Williams; ond Ficar Liangynllo neu Llangunllo, yn Ngheredigion, yr hwn sydd yn blwyf cydffin á Llandyfrog, y ddau yn nghymydogaeth Castell Newydd Emlyn." Geilw awdwr yr “Eminent Welch sen y lle hwn Nantgunllo," gan ei gamgymeryd mae'n debyg, am “Nantgwnlle” neu “Liancwalle," yr hwn sydd ugain militir o leiaf o Langunllo. 1722. 8. “ Meddyginiaeth a Chysur, Yr dyn helbulus, clofyccus, a thrallodus, ar ei glaf wely, a gasglwyd allan or ysgrythyr Sanctaidd, ac hefyd o hystorieu ac Athrawiaethau yr hen Dadau; a rhesymau y Philosophyddion, a gwyr doethion dyscedig eraill or cynfyd: Ac a osodwyd allan trwy lafur Edward Lloyd. Athro y celfyddydau; a gweinidog yr Efengyl yn llangower, yn Sir feirion: Er leshad i'w braidd y mae'n figail arnynt, ac yn orchwyliwr i gyfrannu iddynt eu bwyd yn eu bryd, sef yw hynny, didwyll laeth y gair. 1 Pet. 2. 2. Ac ar ol hynny er budd i'r Cymru oll. Argraphwyd yn y Mwythig, gan John Rogers, 1722," Y rhagymadrodd neu "Lythyr at i Blwyfolion" a derfyna fel hyn,-" Eglwyseg, Awst y cyntaf, 1683." "Eich Ewyllysiwr da, Edward Lloyd." Yr hyn a brawf, naill ai bod hwn yn ailargraffiad, neu iddo fod yn ysgrifenedig 39 mlynedd cyn ei argraffu. 1723. Y mae erthyglau y flwyddyn uchod yn gydiol â rhai y flwyddyn 1722, yn dechreu yn 1" Llun Agrippa, ar ol 7¶"Taith neu Siwrnai y Pererin.” Gall unrhyw un â'i bin-ysgrifenu wella y gwall hwn, trwy roddi y flwyddyn 1723, rhwng y 7 a 1 yn erthygl y flwyddyn 1722 1731-2. 1. "Cymmorth i'r Cristion a Chyfarwyddyd i'r gwr Ieuange, &c. Gan W. Burkett. M. A. Caerfyrddin: Argraphwyd gan N. Thomas, ac ar werth gan John Lewis, Gwerthwr Llyfrau, 1731—2. Rhif 2, 1739. Enw y llyfr hwnw yn llawn sydd fel hyn : "Y Llaeth Ysbrydol, Neu Bregeth, yn dangos mawr hiraeth y ffyddloniaid am laeth y gair ynghyd a'r ffordd i mae cynyddy trwyddo. O Gasgliad Eglwyswr. Caerfyrddin Preintedig gan Nicholas Thomas dros yr Awdwr yn y flwyddyn 1739. Pris tair ceiniog." 4. "Traethawd ar Ailenedigaeth [darn o'r ddalen wedi colli ymaith] neu Lê Cynulleidfa yn Rhydychen. A osodwyd allan Gyntaf ar Ddeisyfiad y Gwrandawyr. Y nawr wedi ei Chyfieithu o'r Pedwerydd Argraphiad. Printiedig yn Brestol gan Sam, a Felix Farley, 1739.” 1740. 14. Canwyll y Cymry, sef, Gwaith Mr. Rees Prichard gynt Ficcer Llanddyfri. Wedi ei Argraphu ynghyd yn Chwe Rhan, yn llownach a helaethach nag un Argraphiad a fu allan erioed o'r blaen, a chwedi ei fenwl chwilio a ddiwygio yn ofalus o amryw Feiau a chamgymmeriadau anafus, gan I. H. "The Divine Poems of Mr. Rees Prichard; Sometime Vicer of Llandovery in Carmarthenshire. Yr Wythfed Argraphiad gydag ymchwanegiad helaeth. Argraphwyd yn y Mwythig gan Richard Lathorp. Lle y gellir cael Printio pob math ar Gopiau am bris gweddaidd, a chael ar werth amryw Lyfrau Cymraeg a Saesonaeg." 1750. 17. "Instruction for the Young Christian &c. England. or Addysg i'r Cristion Ieuangc. Eglwys. Mewn ffordd o Holiad ac Atteb. ur Lan, a'i gymhwyso i'r gwaelaf ei Ddyall. By Minister of the Church of neu Eglurhâd ar Gatecism yr Wedi ei brofi allan o'r YsgrythGan Weinidog o Eglwys Loegr. Llundain: Argraphwyd i B. Dod, Gwerthwr Llyfrau i'r Gymdeithas er helaethu Gwybodaeth Gristionogol; dan Lun y Bibl a'r Agoriad yn yr heol a elwir Ave-Mary Lane, 1750 [Prîs 4 Ceiniog, neu 28 Swllt y Cant]." Y mae hwn yn ddwyieithawg, a thybygem mai awduriaeth Person Llanddowror ydyw. 1752. 12. ¶"Drych y Dyn Moleisus, neu Bregeth Yn dangos yspryd chwerw ffyrnug y dyn moleisus yn y Byd hwn, a'i gyflwr gwael truenus dan Feddiant Satan yn y byd arall. O Waith T. Evans Vicar Llangamarch. Argraphwyd yn y Mwythig gan Thos. Durston." 1754. 6. "Hosanna i Fab Dafydd, neu Gasgliad o Hymnau. O Waith W. Williams. Argraphedig ym Mristo gan E. Ffarley, yn y Flwyddyn 1754." 1758. 7. "Catecism Byrraf, A Gyflwynwyd gan y Gymmanfa o Ddifynyddion yn Westminster, i'r Ddau Dy o Barlament, A chwedi ei Gymmeradwyo ganddynt. Yn cynwys Egwyddorion y Grefydd Gristnogol. Ynghyd a Phrofiadau Ysgrythurol. Argraphwyd yn Llundain yn y Flwyddyn MDCCLVIII." 1761. 10. "Trefn Rhagluniaeth yn Groes i Naturiaeth a disgwyliad Dynion yr hwn (yn gyffredin) a elwir Gofud. Ac Argraphwyd yn Nghaerfyrddyn gan Rhys Tomas dros T. Williams. 1761." 1762. 14. "Llythyr Martha Philopur at y Parchedig Philo Evangeluis ei Hathro. Yn manegu iddo ei Phrofiad, a'r Testynau hynny o'r Ysgrythur a ddaeth i'w Chôf, i gadarnhau y Gwaith rhyfeddol ac anghynefin o eiddo 'r Arglwydd, a ymddangosodd ar Eneidiau Lluoedd o Bobl yn Sîr Aberteifi, ac sydd yr awrhon yn taenu ar lled i Eglwysi Cymdogaethol: Gan W. Williams. Caerfyrddin : Argraphwyd gan E. Powell, yn Heol-Prior. 1762." 1765. 14. "Crist Bywyd y Cristion. Wedi ei osod allan mewn dwy Bregeth ar Phil. i. 21. &c. Gan Weinidog o Eglwys Loegr. At yr hyn y chwanegwyd Dwy Hymn, ar yr Ystyriaeth. Caerfyrddin, Argraphwyd ac ar werth gan Ioan Heol Awst, tros yr Awdwr. 1765." Ross, yn Wele, ddarllenydd, ein gorchwyl presennol wedi ei gwblhau. Nid ydys yn hòni ei fod yn berffaith; ond y mae mor berffaith ag y gallasom ar hyn o bryd ei wneyd; ac yn llawer perffeithiach na dim o'r cyffelyb a wnaed o'r blaen. Yr oedd yn ein bryd wneuthur sylwadau terfynol lled helaeth; ond aeth yr erthygl hon mor helaeth, fel ag i'n llesteirio yn hollol. Fe allai y bydd i ni eto daflu golwg dros y maes, a chasglu rhai tywysenau a gaffom ar ein llwybr, ynghyd â gwneyd rhai sylwadau ar ein llenoriaeth a'n llenorion, mewn erthyglau penodol; pa fodd bynag, yr ydys yn barod meddu defnyddiau lled helaeth am rai o'r "hen enwogion" nad oes dim wedi ei gadw mewn argraff am danynt. Ac ar hyn ni a roddwn heibio yn bresennol. yn 504 AFAON, Y BARDD IEUANC, O BALAS ANIAN. GAN EBEN FARDD. Y CYNNWYSIAD. ATHRYLITH gynnarol Afaon-hoffion ei febyd-ei ysgol-y ddamwain a barodd i flodyn ei aven ddechreu agor-ei ddychymygion a'i frwdfrydedd plentynaidd gyda'r Bardd-Athraw-anghreiftiau o rai o'i wersi barddonol.- Marwolaeth ei fam a'i dad - ei alar. - Ieuenctid Afaon - ei garwr iaeth.-Olwen yn eiddigus-helbul Afaon - y ddau yn y diwedd yn priodi. - Ei ffawd ddilynol mewn crefydd a llenyddiaeth - anghraifft o'i ffug-ffrwgwd brydyddol gyda'r pastynfardd Pabo, pan oedd yn fachgen. Beiad ar arddull isel yr unrhyw, ynghyd âg argymhelliad boneddigeiddrwydd yn fwy i sylw beirdd ieuaine. YN bum mlwydd oed dechreuai aidd A naws ei awen welid braidd Fel blodyn yn blaendarddu; O! mal y swynid ef yn mhalas anian Pan safai fry ar ben y bryn, A'r glànau fel siglenydd ; O! mor ofnadwy oedd cyffrawd y tònau, Afaon lechai dan ryw berth, A thua 'r môr edrychai, Naill du i Gricierth a'i thŵr serth, Y môr ymdreiglai â'i holl nerth, A lluwchfa wastadol o forlan Meirionydd Ond i Afaon, sŵn y gwynt Oedd wir fwynhad y ddedwydd hynt, Na thý a theulu llawen: O! mal y swynid ef yn mhalas anian, Ar deg foreuau hyfryd haf, Ai allan hyd y meusydd; Yn ferw o seiniau celfydd; O! mal y swynid ef yn mhalas anian Ei holl synwyrau ieuainc oedd I ddwyn i'w syniaeth bob pêr floedd, A thynu anian wnai ar goedd Trwy 'r glust, a'r ffroen, a'r genan; A'i lygaid yn chwerthin ar bob amrywiadau, Daearol a dyfrol, ei faith ystafellau. Y coed yn llonydd, heb ddim rhith Ac ar ol bod yn ngwlych mewn gwlith Yn nghanol y canghenau, Yn siffrwd y dail wrth gyweirio ei delyn Ryw encyd draw ar fynydd bàn, Y cwbl fel heb ddeffro o gyntun y noswaith, Melynai 'r haul & lliw didawl, AFAON, Y BARDD IEUANC, O BALAS ANIAN. Tra 'r ydoedd tlos anian yn gwneuthur ei gorau I drefnu ei phalas, a gwychu 'r 'stafellau. Afaon bach ar hyn o bryd A roddwyd yn yr ysgol; A'i bethau 'n bur obeithiol; Yn fwy na'r gamp chwareuol; Dyferai dafn chwerw i'w gwpan ef weithiau. Un boreu heulog, heb ddim braw, Trwy deg rodfeydd ei balas, I dderbyn elfenau ei addysg boreuol, Wrth fyned, gwelai ar bob tu, Ei brydferth ysnodenau; Rhoes lawer gwibredfa o lwybr yr ysgol Ond wedi rhedeg gyda brys, Ar ol y pryfyn ofer, Nes ydoedd drosto 'n llawn o chwys, Heb ddala 'r un rhwng bawd a bys, A'r ysgol ar ei hanner, Mawr fu'r siomedigaeth, a'r braw a'i cyfarfu, Afaon deimlai lawer loes; Ond trwy yr amgylchiadau, Ca'dd wers i'w chofio trwy ei oes, Heb segur redeg gyrfa groes, I ddal ar wag gysgodau, A lanwai ei gwpan a'r puraf fwynderau Tra yn yr ysgol, yfai 'n rhwydd Bu 'n ddigon doeth i'w dethol; Prophwydid y byddai 'r peth hyn a'r peth Wrth agor mor foreu adwyau y deall. Un nawn, ar ddamwain, daeth i'w law Oddiwrth ba un ni throai draw, Hyd dranoeth, os nad drenydd; 505 A hoffodd ef cymaint, nes o hyny allan Aml waith y bu, o'i lawn hyd gyd, Yn cyrhaedd gwrhyd cywrain, Fe lithrai ambell gydsain; Ac ar ol hyn, wrth fyn'd a dod Ar ddyri yn ddyddorol; Yn fuan cynnyddodd mewn dysg a barddoniaeth, Ni roddai air llanw, ni wyrai ddarlleniaeth. Cyn hir, mewn torf gynnullai 'nghyd, Fe welai'r bardd o ryfedd bryd, I wneyd y llyfr fu 'n gân ei gryd, Nesaodd i'w ymyl, mewn ofn coelgrefyddol Er na fu gair cydrhwng y ddau, Rwydd ddeillio rhinwedd allan, Yn noniau awen anian; Yr ydoedd mor fywiog a chwim ei ddychymyg, I weithio 'n ei obaith rai pethau annhebyg! Y cyntaf ddarn erioed a wnaeth, Yr hwn o'u gwydd a droai 'n gaeth, Ond "Cwyn yr Ysgolor," a gollodd drwy 'i Modd bynag, fel hyn yr oedd "Ateb yr 2 K "Ffarwel, Afaon! dyma'r dydd, Y dydd sy wedi dod ; Er bod eich cwmni 'n hyfryd im', Ah! rhaid eich gadael oll i gyd, Yn fuan iawn Afaon wnaeth Gerdd arall go ryw ddyrys; Oedd yn ddewisbeth hysbys; I orhawddgar degwch yr hardd greadigaeth Y blaenffrwyth hwn o'i awen wyrf, Yn addas gynghaneddiaeth ; A nodd yr awenyddiaeth; Beth bynag, anturiodd i ddangos y caniad, Ei athraw barddol oedd y gŵr Cain awdlau 'r hwn a droisai 'r dwr Am fod yn fardd drwy 'i fywyd, Nes byth yr aeth rhagddo o hono ei hunan. Yn mhlas anian, mal y soniwyd, "Cre'digaeth wech helaeth a chwiliaf, Yr hanes yn gynnar a gawn: Sych diroedd, iach lysoedd, achleswyd, Tywysog, llyw enwog holl anian A'u gwnaeth yn rhagorwych eu gwedd, Trwy 'u cylchau mwyn hwyliant mewn Y moroedd a'r llynoedd fe'u llanwyd, Weryrent neu lleisient yn llon; Trwy 'r ddaear ymdaenent yn do. Ond gwelaf a synaf dros enyd, Fwy rhyfedd waith hyfryd a theg; O'i fynwes yn llawen er llwydd ; Ca'dd pawb ei ddeddf-deddf y dyn Ond Adda 'n wan dueddodd-i bechod, Drwy naws falch, druenus fodd, Y dirion ddeddf a dorodd !" Ei" Athro barddol" yn ddi lai O'r gair "Nifeiliaid," sillgoll wnai, Ddangosai wedd anghyson; Er hyn ar y cyfan canmolai y cynnyg, |